Τέχνη και Εξουσία
Το φιλόδοξο σχέδιο του Albert Speer για το Βερολίνο του Hitler. Ευθύγραμμη, γεωμετρική και αναλογική αισθητική στα πλαίσια μιας τετραγωνισμένης βεβαιότητας.
Posted on 18/07/2014 by ΑΟΡΑΤΟΣ ΦΑΡΟΣ
Το φιλόδοξο σχέδιο του Albert Speer για το Βερολίνο του Hitler. Ευθύγραμμη, γεωμετρική και αναλογική αισθητική στα πλαίσια μιας τετραγωνισμένης βεβαιότητας.
Η Τέχνη, σε όλες τις εκφάνσεις της, χρησιμοποιήθηκε ανέκαθεν από την Εξουσία με σκοπό την εξαπάτηση του κοινού και με στόχο την κατασκευή μιας πλαστής και καλλωπισμένης εικόνας, αναντίστοιχης προς την πραγματικότητα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αρχιτεκτονική και ο τρόπος με τον οποίο υπηρέτησε την ιδεολογία των φασιστικών καθεστώτων του 20ου αιώνα (ιδιαίτερα τον Ναζισμό). Τα αρχιτεκτονικά έργα, εκπέμποντας ένα ευσύνοπτο μήνυμα από την πρώτη στιγμή της παρουσίας τους στο χώρο, έκφραζαν ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης, σε αντίθεση με άλλες μορφές Τέχνης -όπως η λογοτεχνία- που απαιτούσε τη συνέργεια του χρόνου και την απαραίτητη νοηματοδότηση από τον αναγνώστη για να δώσει τα όποια αποτελέσματά της.
Επομένως, καθίσταται κατανοητή η αιτία που οδήγησε τα φασιστικά καθεστώτα στην κατασκευή των ογκωδέστατων και επιβλητικών αρχιτεκτονημάτων, που επιτελούσαν τον ρόλο της υπενθύμισης του πού εδράζεται η Εξουσία. Το υπέρμετρο μέγεθος των κτιρίων παρήγε μια αίσθηση στερεότητας και αντίστασης στη φθορά του χρόνου και φυσικά όλο αυτό αντανακλούσε στο καθεστώς που εκπροσωπούσε.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα κτιρίου που υπηρέτησε έναν τέτοιο ρόλο – προ της εμφάνισης των ολοκληρωτικών καθεστώτων του 20ου αιώνα – αποτελεί το κτίριο Walhalla στην όχθη του Δούναβη, που χτίστηκε μεταξύ 1830-1842 από τον γερμανό αρχιτέκτονα Leo von Klenze.
Walhalla, Regensburg (Germany). Τα εγκαίνια έγιναν στις 18 Οκτωβρίου 1842 από τον Λουδοβίκο Α’.
Το Zeppelin Feld, από τα κορυφαία δημιουργήματα του Albert Speer. Η χωρητικότητα της αρένας έφθανε τις 250.000 ανθρώπων.
Το Fuhrerbau στο Μόναχο, φωτογραφημένο από τον Paul Ludwig Troost.
Τα γραφεία του ναζιστικού κόμματος, σχεδιασμένα από τον Albert Speer. Nυρεμβέργη
Το Zeppelinfeld του Albert Speer. Το podium του Hitler στη Νυρεμβέργη.
Τα αρχιτεκτονήματα της εποχής (ιδιαίτερα τα Κλασικιστικά) μέσα από την υπαίθρια παρουσία τους στο δημόσιο χώρο, απευθύνονταν σε πολλαπλά και ετερογενή ακροατήρια. Κυβερνητικά κτίρια, πλατείες, πάρκα, δημόσιοι χώροι συνάθροισης κτλ υπηρετούσαν μια «θεατρική σχέση» ανάμεσα στην Εξουσία και το κοινό. Πολλά κτίσματα τοποθετούνταν σε υψώματα ώστε να διασφαλίζεται η πρωταγωνιστική τους παρουσία.
Η αρχιτεκτονική των Προπυλαίων γνώρισε μεγάλη άνθηση σε όλο το εύρος του 19ου και του 20ου αιώνα. Οι αψιδικές κατασκευές υποδήλωναν το είδος της πρώτης επιβλητικής εντύπωσης που η Εξουσία επιθυμούσε να προκαλέσει σε όσους πλησίαζαν τους τόπους που εκείνη ήλεγχε.
Τα κυβερνητικά κτίρια, τόπος όπου λαμβάνονταν οι αποφάσεις που όριζαν τις ζωές του κόσμου, έπρεπε να παράγουν υποβλητικότητα. Αυτό επιτεύχθηκε κυρίως μέσα από το αόρατο – απρόσιτο εσωτερικό τους. Οι πολίτες δεν είχαν τη δυνατότητα της πρόσβασης στα κτίρια αυτά, επομένως έπρεπε να «φανταστούν» το εσωτερικό τους. Η εξουσία κατοικούσε «εκεί μέσα» αλλά δεν έπρεπε να είναι διάφανη ώστε να μπορεί κάποιος να αισθανθεί την υποβλητικότητα.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα κτιρίου που υπηρέτησε αυτή την λειτουργία, με την παρουσία του στο χώρο, ήταν η νέα καγκελαρία του Ράιχ, η οποία χτίστηκε μέσα σε διάστημα 9 μηνών (το προσωπικό γραφείο του Χίτλερ ξεπερνούσε τα 400 τετρ. μέτρα). Ογκώδη κτίρια που συνδέονταν και με τεράστιο κόστος κατασκευής, το οποίο τις περισσότερες φορές λειτουργούσε ως διαφήμιση για το καθεστώς, υποδηλώνοντας την δημοσιονομική του ισχύ (ασχέτως αν πολλές φορές αυτό το κόστος οδηγούσε σε αποτυχία του όλου εγχειρήματος ή σε σταδιακή φθορά του καθεστώτος).
Ο οίκος της Γερμανικής Τέχνης, Μόναχο. Το κτίριο «διαφημίζει» την αξία της ευθείασης ως πολιτικό ιδανικό.
Η νέα Καγκελαρία του Ράιχ, του Albert Speer. Το πάθος των ευθειάσεων ενταγμένων σε απλοποιητικές, λείες και αυστηρές κατασκευές.
Μοντέλο του σταδίου που φιλοδοξούσε να δημιουργήσει στη Νυρεμβέργη ο Albert Speer. Η χωρητικότητά του θα άγγιζε τις 400.000 θέσεις θεατών.
Υπεροπτικές φωτεινές προβολές, σχεδιασμένες από τον Albert Speer. Νυρεμβέργη.
Μοντέλο της πλατείας που θα ήταν αφιερωμένη στον ηγέτη του Ιταλικού ολοκληρωτισμού Benito Mussolini, σχεδιασμένο από τον Albert Speer (1940).
Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα από την αρχιτεκτονική παρουσία του Σπέερ, του οποίου τα επιβλητικά δημιουργήματα χρησιμοποιήθηκαν ως ένα αδιόρατο και βίαιο εργαλείο πολιτικού εντυπωσιασμού από το ναζιστικό καθεστώς, δεν υπάρχει. Τα κτίρια που σχεδίασε ο Σπέερ, υπηρετούσαν έναν αρχιτεκτονικό σωβινισμό, αποσκοπώντας στην κατάδειξη της γερμανικής δύναμης στις αντίπαλες ξένες δυνάμεις αλλά και στον εκφοβισμό του γερμανικού πληθυσμού.
Οι τεράστιες διαστάσεις των κτιρίων φανέρωναν τις ιμπεριαλιστικές διαθέσεις των ναζί, οι οποίοι ήθελαν να δημιουργήσουν μια αυτοκρατορία όπως η Imperium Romanum και φανερά έδειχναν έτσι ότι διεκδικούν περισσότερο χώρο και δύναμη. Η αναλογική αρτιότητα των κλασικιστικών κτισμάτων, που εξωτερίκευε την άψογη αποτελεσματικότητα της Εξουσίας ήταν απόρροια ενός σχεδίου που επιδίωκε την εθνική υπεροχή και την αντιμετώπιση των συλλογικών μειονεξιών.
Ακολουθώντας αυτή τη συλλογιστική, και οι πολλοί -ανώνυμοι- εμποτίζονταν με την αίσθηση του χρέους να είναι και αυτοί αναλογικοί, ταυτόσημοι. Το ναζιστικό καθεστώς εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο αυτό το σχέδιο πολεμώντας με κάθε τρόπο οτιδήποτε επιχειρούσε να διαταράξει αυτή την δικτατορία της ομοιομορφίας (πχ τα μοντερνιστικά κινήματα στο χώρο της Τέχνης).
Η αρχιτεκτονική του Σπέερ υπήρξε μια διαρκής διαφήμιση του ακαταμάχητου και του ευθυτενούς. Η ευθεία γραμμή, η οποία υπέστη βίαιη κατάχρηση από τα φασιστικά καθεστώτα, υποδήλωνε την έντιμη συμπεριφορά σε αντίθεση με το απρόβλεπτο του Μπαρόκ, που ενείχε τον ελιγμό. Η Εξουσία βάδιζε σταθερά, προς ορισμένη κατεύθυνση, «ευθέως», και αυτή την αίσθηση εξέπεμπαν αρχιτεκτονικά έργα όπως το Zeppelinfeld με την εστίαση στην επάλληλη ευθείαση.
Η Unter den Linden, φωτισμένη από την B.V. Arent to 1937, για να υποδεχτεί τον Moussolini. Οι φωτιστικές εκδηλώσεις στην υπηρεσία του υποβλητικού και του μεγαλειώδους.
Παρέλαση στρατευμάτων μπροστά στο Zeppelinfeld, σε άψογο σχηματισμό υπό τον ήχο των πολεμικών εμβατηρίων. Μιλιταρισμός και ομοιομορφία, οι εχθροί της Δημοκρατίας.
Hitler, Goebbels και τα υπόλοιπα υψηλόβαθμα μέλη του ναζιστικού κόμματος σε εκδήλωση περί των Τεχνών.
Νυρεμβέργη. Ο αμέτρητος στρατός, παραταγμένος με σχολαστική ακρίβεια, «διαλαλεί» σε τί είδους πειθαρχία στηρίζεται το καθεστώς.
Ο αυτοκινητόδρομος München – Salzburg. Η ανάγκη της -όσο γίνεται- ευθείας μετακίνησης από τον ένα τόπο στον άλλο.
Την ίδια λειτουργία υπηρέτησαν και τα στρατιωτικά εμβατήρια· παρέλαση με ευθύγραμμη κίνηση των συμμετεχόντων, σε απόλυτη ομοιομορφία. Ο τόπος στον οποίο λάμβανε μέρος η παρέλαση, «συγκρατούσε» το γεγονός, για να το θυμίζει αργότερα σε όσους περνούσαν από το σημείο αυτό. Επίσης τα νυχτερινά συνέδρια του NSDAP στη Νυρεμβέργη, προσεκτικά σχεδιασμένα ώστε να υπηρετούν τα σχέδια προπαγάνδας του Γκαίμπελς (με τις άψογα οργανωμένες παρελάσεις, τη χρήση φωτιστικών μέσων στη λογική της ευθείασης, τη χρήση μιλιταριστικών συμβόλων προπαγάνδας).
Η Εξουσία δεν χρησιμοποίησε μόνο την αρχιτεκτονική, στην προσπάθειά της να εξαπατήσει το ευρύ κοινό, ωραιοποιώντας την ισχύ της. Τέχνες όπως η γλυπτική, η ζωγραφική, η μουσική ακόμα και η φιλοσοφική σκέψη, υπέστησαν την κακοποίηση των φασιστικών καθεστώτων. Υπενθυμίζω ότι ο ναζισμός οικειοποιήθηκε την ταχύτητα, την συγχρονικότητα, την αιχμηρότητα, ακόμα και την χρωματική πανδαισία που εξέφραζε το Φουτουριστικό κίνημα, για να προβάλλει την ιδέα της αποφασιστικότητας και της ευθύτητας.
Γενικά, το ναζιστικό καθεστώς συνέδεσε την ευθεία με την ταχύτητα. Εμφανιζόμενη πάνω σε οποιαδήποτε μέρος (μάρμαρο, μέταλλο, πίνακας ζωγραφικής, αφίσα) εικόνιζε τη βίαιη επέλαση. Μια απειλή που ανά πάσα στιγμή μπορούσε να εκτιναχθεί από το ακίνητο έργο και να συντρίψει. Αυτή η τεχνητή ρωμαλεότητα εξεικόνιζε το εθνικιστικό πρόγραμμα.
Η αδυναμία του Μοντερνισμού να αξιοποιηθεί από τη Δημοκρατία, λόγω ακριβώς αυτής της έλλειψης δυνατότητας κατανόησης του νεωτερικού από τις πλατιές μάζες, κατέστη τραγική.
Η Μοντέρνα Τέχνη συνδέεται με την αμφισβήτηση και τον σκεπτικισμό. Δημιουργεί ρήγματα με το παρελθόν και ευαγγελίζεται μια δημιουργική ανατροπή.
Ο Ιμπρεσιονισμός, ο Φουτουρισμός, ο Εξπρεσιονισμός, ο Κυβισμός, ο Ρεαλισμός, με την εμφάνισή τους δημιούργησαν μια αίσθηση ενόχλησης, με όσα φανέρωναν, προκάλεσαν τη δυσπιστία και απορρίφθηκαν. Απαιτήθηκε πολύς καιρός για να μπορέσουν να προκαλέσουν τη διανοητική περιέργεια και να ανακαλύψει το ευρύ κοινό τις βαθιές αλήθειες που εξέφραζαν.
Η έδρα της Luftwaffe του Herman Goring στο Βερολίνο. Ολοκληρώθηκε το 1936 μετά από πυρετώδεις εργασίες 18 μηνών. Είχε 2800 δωμάτια και 4000 παράθυρα.
Μοντέλο του Volkshalle από τον Albert Speer. Σχεδιάστηκε με στόχο να γίνει ο μεγαλύτερος κλειστός χώρος συνάθροισης στον κόσμο, ώστε να μπορούν να το επισκεφτούν περισσότεροι από 180.000 άνθρωποι ταυτόχρονα.
Tullio Crali – Nose-diving on the city (1939). Ο συνδυασμός ταχύτητας και ευθείασης του έργου, οικειοποιήθηκε από το ναζιστικό καθεστώς σε μέγιστο βαθμό.
Luigi Russolo – The Uprising (1911). Από τα σπουδαιότερα έργα του Φουτουρισμού, αποτέλεσε αιχμή του δόρατος για το ναζιστικό καθεστώς.
Giacomo Balla – Velocita di motocicletta (1913). Μια «φασματική» παρουσίαση της κίνησης που η ταχύτητά της δεν γίνεται αντιληπτή από το γυμνό μάτι.
Θα πρέπει να σημειωθεί πως αυτή η εκμετάλλευση της Τέχνης από την πλευρά της Εξουσίας δεν αφορά μόνον τα απολυταρχικά καθεστώτα αλλά κάθε μορφή Εξουσίας. Ακόμη και τα σύγχρονα Δημοκρατικά καθεστώτα. Απλώς, τονίστηκε η περίοδος του Ναζισμού – Φασισμού λόγω της έντασης που παρουσιάστηκε το συγκεκριμένο φαινόμενο.
Είναι εξόχως σημαντικό να τονίσουμε τον ρόλο που επιτελεί μέσα σε μια οργανωμένη κοινωνία το επίπεδο καλλιέργειας του κοινού. Σε κάθε εποχή κυριαρχεί μία αίσθηση, υπέρτερη από τις υπόλοιπες. Είναι διαχρονικά διαπιστωμένο πως τείνουμε να προσλαμβάνουμε ευκολότερα ό,τι μας δίνεται μέσω αυτής.
Τα αυταρχικά καθεστώτα εκμεταλλεύτηκαν τα ιδιαίτερα στοιχεία κάποιων μορφών Τέχνης, ακυρώνοντας την κριτική ανάλυση και επενδύοντας στην ευπρόσληπτη απόλαυση. Ίσως θα ήταν φρόνιμο να προβληματιστούμε περί της δικής μας εποχής.
Είναι αναγκαίο να είμαστε θετικά περίεργοι απέναντι στο «νέο». Όσο αναγκαίο είναι να υπάρχουν άνθρωποι που δυσπιστούν μπροστά στο εντυπωσιακό και να κοντοστέκονται, ανήσυχοι, μήπως κρύβεται από πίσω κάτι άλλο.
